آیا تابهحال پیش آمده که درست در لحظه شروع غذا خوردن، دردی تیز و ناگهانی یا تورمی را در ناحیه جلوی گوش یا روی گونه خود احساس کنید؟ این تجربه ناخوشایند که اغلب با پایان وعده غذایی فروکش میکند، یکی از نشانههای کلاسیک وجود سنگ در غدد بزاقی بناگوشی است. سنگ غدد بزاقی بناگوشی (Parotid Stones) که ناشی از رسوب مواد معدنی در مسیر مجاری بزاق است، میتواند جریان طبیعی بزاق را مسدود کرده و منجر به عفونت و درد شود. در این مقاله، بهطور کامل بررسی میکنیم که این سنگها چرا تشکیل میشوند، چه تفاوتی با سایر مشکلات دهانی دارند و چگونه میتوان با روشهای نوین و کمتهاجمی، سلامت و آرامش را به شما بازگرداند.
سنگ غدد بزاقی بناگوشی چیست و چگونه شکل میگیرد؟
غدد بزاقی بناگوشی یا پاروتید، بزرگترین جفت از غدد بزاقی اصلی هستند که درست در جلوی گوشها و روی فک قرار گرفتهاند. وظیفه اصلی این غدد، ترشح بزاق رقیق و آبکی است که از طریق مجرایی به نام «مجرای استنسون» به داخل دهان (معمولاً در نزدیکی دندانهای آسیاب بالا) تخلیه میشود. سنگ غدد بزاقی زمانی شکل میگیرد که مواد شیمیایی موجود در بزاق، بهویژه کلسیم و فسفات، متبلور شده و به یک توده سخت تبدیل میشوند.
فرآیند تشکیل سنگ معمولاً با کاهش جریان بزاق یا غلیظ شدن آن آغاز میشود. وقتی آب بدن کم میشود یا بزاق به هر دلیلی در مجرا راکد میماند، املاح موجود در آن فرصت پیدا میکنند تا روی هم انباشته شوند. این سنگها میتوانند از اندازه یک دانه شن تا ابعاد بزرگتر رشد کنند و در نهایت مجرای استنسون را مسدود نمایند. انسداد مجرا باعث میشود بزاق تولیدشده راهی برای خروج نداشته باشد و در نتیجه غده متورم و دردناک شود.
تفاوت سنگ غده بناگوشی (پاروتید) با سایر غدد
اگرچه سنگهای بزاقی میتوانند در هر یک از غدد بزاقی ایجاد شوند، اما محل تشکیل آنها ویژگیهای متفاوتی را ایجاد میکند. حدود ۸۰ درصد از سنگهای بزاقی در غدد زیر فکی (سابمندیبولار) تشکیل میشوند، اما ۱۰ تا ۲۰ درصد موارد مربوط به غدد بناگوشی (پاروتید) است. سنگهای غده بناگوشی معمولاً کوچکتر از سنگهای زیر فکی هستند، اما بهدلیل طولانیتر و باریکتر بودن مجرای استنسون و پیچخوردگیهای آن، دفع آنها میتواند چالشبرانگیزتر باشد. همچنین برخلاف غدد زیر فکی که بزاق غلیظتری ترشح میکنند، غدد بناگوشی بزاق رقیقتری دارند؛ بنابراین تشکیل سنگ در آنها اغلب نشاندهنده تغییرات جدی در ترکیب بزاق یا ساختار مجرا است.
عوامل خطر: چه کسانی بیشتر در معرض ابتلا هستند؟
برخی افراد بیشتر از دیگران مستعد ابتلا به سنگهای غدد بزاقی هستند. شناخت عوامل خطر میتواند به پیشگیری از این عارضه کمک کند. مهمترین عوامل عبارتند از:
- کمآبی بدن:عدم مصرف مایعات کافی باعث غلیظ شدن بزاق و افزایش احتمال رسوب املاح میشود.
- مصرف برخی داروها:داروهایی مانند آنتیهیستامینها، داروهای فشار خون، داروهای روانپزشکی و دیورتیکها میتوانند ترشح بزاق را کاهش دهند.
- سیگار کشیدن:دود سیگار باعث خشکی دهان و التهاب مجاری بزاقی میشود.
- بهداشت دهان و دندان ضعیف:باکتریها میتوانند به مجاری بزاقی نفوذ کرده و هسته اولیه تشکیل سنگ را ایجاد کنند.
- بیماریهای زمینهای:افرادی که مبتلا به نقرس هستند (بهدلیل سنگهای اسید اوریکی) یا کسانی که سابقه سنگ کلیه دارند، ممکن است بیشتر در معرض خطر باشند.
علائم هشداردهنده: از کجا بفهمیم سنگ داریم؟
تشخیص زودهنگام علائم میتواند از بروز عفونتهای شدید جلوگیری کند. بارزترین نشانه سنگ غدد بزاقی بناگوشی، پدیدهای است که به آن «سندرم زمان غذا» (Mealtime Syndrome) میگویند. در این حالت، بهمحض اینکه فرد شروع به غذا خوردن میکند یا حتی به غذای ترش فکر میکند، بزاق ترشح میشود اما بهدلیل انسداد مسیر، پشت سنگ تجمع مییابد. این اتفاق منجر به درد تیز و تورم ناگهانی در ناحیه گونه و جلوی گوش میشود که معمولاً یک تا دو ساعت پس از غذا فروکش میکند.
سایر علائم شامل موارد زیر است:
- خشکی دهان و احساس تشنگی مداوم.
- احساس طعم بد یا شور در دهان (ناشی از عفونت احتمالی).
- وجود توده سفت و قابل لمس در ناحیه گونه یا زیر گوش.
- قرمزی و گرمی پوست در ناحیه متورم (در صورت بروز عفونت).
- مشکل در باز کردن کامل دهان در موارد شدید.
تشخیص سنگ غده بناگوشی؛ آزمایشها و روشهای تصویربرداری
برای تشخیص قطعی و انتخاب بهترین روش درمان، مراجعه به پزشک متخصص ضروری است. روند تشخیص معمولاً با معاینه فیزیکی آغاز میشود. پزشک با لمس ناحیه گردن و دهان، وجود توده یا حساسیت را بررسی میکند. در بسیاری از موارد، سنگهای بزرگ با لمس قابل تشخیص هستند.
برای تعیین دقیق محل و اندازه سنگ، از روشهای تصویربرداری استفاده میشود:
- سونوگرافی:اولین و ایمنترین روش تصویربرداری است که میتواند سنگهای بزرگتر را بهخوبی نشان دهد.
- سیتی اسکن (CT Scan):برای تشخیص سنگهای بسیار کوچک یا بررسی دقیق آناتومی مجرا قبل از جراحی استفاده میشود.
- سیالواندوسکوپی:این روش هم تشخیصی و هم درمانی است. با وارد کردن یک دوربین بسیار ریز به داخل مجرا، پزشک میتواند مستقیماً وضعیت مجرا و سنگ را مشاهده کند.
تفاوت سنگ لوزه و سنگ غدد بزاقی (جدول مقایسه)
بسیاری از بیماران ممکن است سنگ غدد بزاقی را با سنگ لوزه اشتباه بگیرند، در حالی که این دو عارضه کاملاً متفاوت هستند. در ادامه تفاوتهای اصلی این دو را بررسی میکنیم:
| ویژگی | سنگ لوزه (Tonsil Stone) | سنگ غدد بزاقی (Salivary Stone) |
|---|---|---|
| محل قرارگیری | حفرهها و شکافهای لوزه | مجاری بزاقی (زیر زبان/کنار گوش) |
| علائم اصلی | بوی بد دهان، جسم خارجی | درد و تورم هنگام غذا خوردن |
| ظاهر | دانههای سفید/زرد قابل مشاهده | توده پنهان، قابل لمس |
| روش تشخیص | معاینه چشمی ساده | سونوگرافی یا سیتی اسکن |
| درمان | شستشو یا برداشتن لوزه | تحریک بزاق، سیالواندوسکوپی |
روشهای درمان علمی و کمتهاجمی سنگ غدد بزاقی بناگوشی
خوشبختانه امروزه روشهای درمانی متنوعی برای سنگهای بزاقی وجود دارد که از درمانهای ساده خانگی تا روشهای پیشرفته پزشکی را شامل میشود. انتخاب روش درمان بستگی به اندازه و محل سنگ دارد.
درمانهای دارویی و خانگی (مرحله اول)
برای سنگهای کوچک، هدف اصلی افزایش جریان بزاق برای بیرون راندن سنگ است. هیدراتاسیون و نوشیدن آب فراوان اولین قدم است. استفاده از کمپرس گرم روی ناحیه متورم نیز میتواند به کاهش درد و شل شدن مجرا کمک کند. طبق توصیههای معتبر پزشکی:
به گفته
NHS (National Health Service UK):
کارهایی که میتوانید برای حذف سنگهای غدد بزاقی انجام دهید: میتوانید با انجام کارهایی که برای افزایش میزان بزاق در دهانتان انجام میشود، سنگ غدد بزاقی را از بین ببرید؛ مانند: مکیدن لیمو یا آبنباتهای لیمویی، نوشیدن آب فراوان و ماساژ آرام اطراف سنگ.
سیالواندوسکوپی (Sialoendoscopy)
اگر سنگ با روشهای خانگی دفع نشود، سیالواندوسکوپی استاندارد طلایی درمان است. این یک روش کمتهاجمی است که در آن پزشک یک لوله بسیار باریک مجهز به دوربین و ابزار ظریف را وارد مجرای استنسون میکند. با این روش میتوان سنگ را مشاهده کرد و با استفاده از سبدهای مخصوص توریشکل، آن را به دام انداخت و بیرون کشید. این روش بدون نیاز به برش جراحی انجام میشود، دوره نقاهت بسیار کوتاهی دارد و خطر آسیب به اعصاب صورت را به حداقل میرساند.
سنگشکن (ESWL) و جراحی باز
برای سنگهای بزرگتری که با آندوسکوپی خارج نمیشوند، ممکن است از روش سنگشکن امواج شوک (ESWL) استفاده شود تا سنگ به قطعات کوچکتر خرد شده و سپس دفع شود. جراحی باز و برداشتن غده پاروتید (پاروتیدکتومی) تنها در موارد بسیار نادر و زمانی که سنگها متعدد بوده و بافت غده را کاملاً تخریب کرده باشند، بهعنوان آخرین راهحل انجام میشود.
مشاوره و درمان تخصصی با لیزر سنگ غدد بزاقی بناگوشی در مطب خانم دکتر توانگر
سلامت دهان و دندان تنها محدود به دندانها و لثهها نیست؛ عملکرد صحیح غدد بزاقی نقش حیاتی در هضم غذا، تکلم و محافظت از دندانها دارد. تشخیص دقیق علت تورم و درد در ناحیه فک و صورت نیازمند تخصص و تجربه بالاست. در مطب دکتر عاطفه توانگر، با بهرهگیری از دانش روز و تجهیزات پیشرفته، ارزیابی دقیقی از وضعیت دهان و بافتهای نرم انجام میشود.
اگرچه تمرکز اصلی بر درمانهای کمتهاجمی و حفظ بافت طبیعی بدن است، اما در صورت نیاز به مداخلات پیشرفتهتر، مشاورههای لازم ارائه خواهد شد. استفاده از تکنولوژیهای نوین مانند لیزر در دندانپزشکی و درمان بیماریهای بافت نرم، میتواند به کاهش التهاب و تسریع روند بهبودی کمک شایانی کند. اگر علائمی مشابه آنچه گفته شد را تجربه میکنید، برای جلوگیری از عوارض جدیتر و دریافت برنامه درمانی مناسب، میتوانید جهت مشاوره اقدام نمایید.
سوالات متداول
آیا سنگ غده بناگوشی خودبهخود دفع میشود؟
سنگهای بسیار کوچک ممکن است با نوشیدن آب زیاد و ماساژ غده بهصورت خودبهخود دفع شوند، اما سنگهای بزرگتر معمولاً در مجرا گیر کرده و نیاز به مداخله پزشکی دارند.
آیا کشیدن سیگار باعث ایجاد سنگ بزاقی میشود؟
بله، سیگار کشیدن باعث غلیظ شدن بزاق و کاهش جریان آن میشود که محیط را برای رسوب املاح و تشکیل سنگ بسیار مساعد میکند.
آیا عمل جراحی سنگ غده بزاقی خطرناک است؟
روشهای نوین مانند سیالواندوسکوپی بسیار ایمن هستند. اما جراحی باز (برداشتن غده) بهدلیل عبور عصب صورت از میان غده بناگوشی، ریسکهایی دارد و به همین دلیل پزشکان تلاش میکنند تا حد امکان از روشهای غیرجراحی استفاده کنند.
